Astawan riqsiykuy Gloria Cáceres Vargasta hinallataq Perumanta q’ala allquwan anikayninta …
Pedro- Santiago Allemant – nirqa Huñunakuy Patrimuniyu Pirwanu Amachanapaq – Association pour la protection du patrimoine péruvien (APPP) qillqaq.
¿Imaytaq runasimipi qillqayta hinallataq chay simiman tikrayta yacharqanki?
Universidad Federico Villarrealpi yachaq kaptiy, 1967 watakunapi, Literatura Latinoamericanapa yachachiqnin huk testuta runasimipi quwarqa ispañul simiman tikranaypaq. Chaymi huk wamaq llamkaynin tikraypi karqa. Ñuqaqa iskay simita allinta rimarqani chaypim ñuqa musyarqani runa simipi qillqay atisqaytapas.
¿Imapitaq runasimi pirwana uywanukawan tinkunku?
Tukuy kaypi kawsayqa kikin uywaykuna, sachakunapas hukkunapas ima, runasiminchikhina, musikanchikhina, llapanku yachayninchikpa, kawsayninchikpa patmanmi. Hinaspa kichwa simipas ancha kusam llaqtapa yuyayninta riqsichiptin. Llaqtapa kikin uywankuna, kikin sachankunapas kawsayninchikpi tukuy timpu ñuqanchikwan karqa hinaspa kaykunaqa achka willaykunapi, ñawpaq kulturakunapi riqsichikurqa.
¿Uchuklla kaspa utaq sipaskayniykipi allquchakunawanchu karqanki?
Uchuklla kaspa allquchayuqmi karqani, huk ancha allin Kajera sutiyuq karqa. Kayqa manam wakin allqukunahina karqachu, kuskachakuwaspapas llapan pukllanakuypi ñuqanchikwan karqa: huk kutikunapi vaka karqa, hukkunapitaq asnu utaq pisqu, imakunapas karqa. Ñuqanchikwan pukllaspapas taytaypa yanapaqninmi karqa, paymi vakakunata qawaq karqa, pusaqpas. Tukuy timpu allquchayuq karqani, llampulla kaptinku hinaspa tukuy kuyayninta quwaqku mana imata suyaspa ichapas qawaykunallanchikpaq.
¿Imataq hamutanki Perumanta q’ala allqumanta?
Uchuklla, sipas kaspapas manam q’ala allquchakunata riqsirqanichu. Ñuqaqa tukuy laya allquchayuq karqani chuskituchakunapas karqa; kayta manam anchatachu qawapayana karqa; Huk punchawtaq subrinay huk uchuk china allquchawan wasipi rikurimurqa, qarachanpas chukulatihina karqa, rinrisapa, ñawisapa ima. Luna Pelotawan suticharqa. Uchukchalla karqa. Chinuykuptiy qarachanqa lluskay lluska karqa, kuyakunapaq, yaqa wawachatahina chinukunapaq. Chay pachamantapacha, ayllunchikpam karqa, kuyakuyninchikta h’apispa.
¿Imaraykutaq “Perumanta q’ala allqu” ruwaqkunata runasimiman tikraspa yanapayta munarqanki ?
Pedro- Santiagota riqsiptiy UNESCOpi, Parispi, 2015 watapi hinaspa Perumanta q’ala allqumanta llamkasqanta yachaspa anchata tukirqani. Yachayqa paykunahina runakuna tukuy ima kawsasqanta ñawpaq yachayninchikmanta chaninchayta munasqankuta anchata hanllachiwarqa, astawanyá Perumanta q’ala allqukunamanta llamkaptin, mana qullqita chaskispa, chaykunam utirayachiwarqa hinaspa yanapayta munarqani ruwasqan dukumintalta runasimiman tikraspalla, hukkunatapas sichus pay qukuwayta munaptin. Pedro-Santiagoqa Françoispas timpunta, kallpanta qullqintapas churanku dukumintalta ruwanankupaq maypi kay hatun allquqa mana isturiyanchikllatachu aswan amerikapa isturiyantapas chanincharqanku. Kay allqucha tukuy imata, manam allin timputapas llallispa kawsarqa.
¿Imapim qampaq runasimiqa Perumanta q’ala allquwan tinkunku?
Runasimiqa Perumanta q’ala allquwan, iskayninku yachayninchikpa patman kanku, kaykunaqa timpupa tukuy mana allin kasqanta atipaspa unarqanku. Chaymi runasimipi kachkan huk rimana “allqu” kawsayninta riqsichinanpaq. Kunantaq, runasimiqa huk hatun ayllu maypi achka rimanakuna kachkanku kay allquchata sutichinankupaq /alqu/ ~ /allkho/, chayqa kayta ninku: allquqa tukuy timpu pirwanu runawan karqa kunanpas wiñaypas
Pilikulapi nisqanmanhina, Perumanta q’ala allquqa astawan riqsichikuchkan tukuy tiqsimuyupi chaymi llapa riqsisqa sintifikukuna, prufisiyunalkuna qawamanta hamuspa mana runasimita rimaspa allqupi ñawinkuta churanku astawan yachanankupaq. ¿Imayna kakunki paykunapa hamutasqanta runasimiman allqupa kitin paqarisqanman apaspa?
Runasimiman tikrayqa yupaychasqa sintifikukunapa prufisiyunalkunapa pirwanu utaq manapas yuyasqanqa, ñuqapaqqa ancha hatun qullqiyachisqa llapanpi karqa. Hinallataq runasimipi riqsichiyqa yanapayqa huk uqarikuymi ñuqapaqqa karqa ichaqa manayá q’ala allquta tiqsimuyupi riqsichispalla aswan runasimita tikranapaq rimanapaq ruwaptinchik. Wiñaymi, allquqa runapa ichpanpi karqa kuskachakuspa. Chaymi iskayninku sintifiku susiyalkunata, kay allqu riqsisqakunata munanku, riqsichikuypi chaninchaykupi yanapanankupaq iskayninku kawsaptinkuraq hinaspa uqarikuqninchikmi.
Chay rimanakuypi Pachakamak Musiyupa ruwasqanpi Tupakman (huknin kaq allqu pilikulapi rikurimuq) asuykuyta atispa ¿Imatataq sintirqanki kikin allquta rikusqa ñawpaq pilikulapi rikusparaq pirwanu nativu allqu hinata?
Llapa allquchakunaqa hatun kuyakuyniyta richkarichin, chaymi hamutani kay allquchakunataqa rimayllanmi faltachkan, chaymi Tupakta rikuptiy, huknin kaq dukumintalpi rikurimuqta, payman asuykuspa, chakichanta hap’ispa kuyayniyta runasimipi amurani hinaptinmi payqa qasilla qiparqa. Huk ratullam karqa kuyakuyninta tinkuchispa; ñuqallapaqmi karqa. Payqa ancha qasilla qiparqa. Pilikulata rikuchiyta usyaptin, Tupakqa Pedro Santiagopa marqanpi karqa llapan rimanakuy usyanankama.
¿Willawankimanchu Luna Pelotamanta?
Luna Pelotaqa ichpaykuyman chayarqa pichqa killayuq kaspalla chaymantapacha ayllunchikman huñukurqa; qallariyninpi mancharisqa karqa hinaspa Patitata mamachakuspa llapa aylluta hap’irqa. Qallariyninpi runakunata riqsispa mancharisqa kakun hinaspa qipaman asuykuspa kuyachikuqlla. Ñam pichqa watayuqña kanqa.
¿Imapim kankichik?
Luna Pelotawan ancha huñusqa kanchik, aylluykupa hukniykuhinam; Luna Pelotaqa huk allqukunawan tiyan, urqu, china allquwan huk llayakunamantapas ichaqa paypa huk akllasqa kitin kan maypi payqa wakinmanta churakun. Payqa hatun quyam, llallisqa allqupa wawanhina allqukunapa llallinakuypi. Chaymi munaysapa kuyaysapa kachkan.
¿Imatataq paypaq munawaq?
Luna Pelotapaq astawan allin kayninta munani, hina kusisqa kananpaq, alllin kayninwan, wiñaypaq ñuqaykuwan kuskachakunanchikpaq. Sichus allinta yachachinmanku karqa kunanqa llalliq allqu kanman, karqa mamanhina. Chiqanpuni payqa ancha sumaq, yuyaysapa allin sayaqniyuqwan kaspa.
Kay laya allquchakunamantaqa astawan wischusqa kasqankunamanta, mana chaninchakusqanmanta Estado Pirwanuta waqyamunchik kay allquchakunata amachanankupaq sichus Leypas kaspa Patrimonio vivo nisqanqa paykunaqa manam allinchu kanku, aswan vakunakunata churanmanku, china allquchakunata china kayninta qurunmanku, ima laya allquwanpas tupaspa tupaymitapi chichukuspa uñachankuna mana allinta qispinmanchu. Wasinpi allquyuq ayllukunata napaykuni chaynallataq wakin allquchakunata, kallipi puriqkunata mana mikuspa unqusqata kunaykuni.
Gloria Cáceres Vargas, Ayakuchupi paqarirqa, 2 aymuray killapi (mayo) 1947 watapi. Payqa qillqaq, trikraq yachachiqmi Lengua Y Literatura peruana nisqanpim. Literaturata runasimipi ispañul simipipas yanaparqa harawikunawan, willaykunawan iskay simipi qillqaspa.
Qillqasqankunapi ispañul simipi, runasimipipas (kichwa sureño) kachkanku Riqsinakusun/ Conozcámonos, Munakuwaptiykiqa/ Si tú me quisieras, Wiñay suyasqayki / Te esperaré siempre yYuyaypa k’anchaqnin / Fulgor de mis recuerdos.
Huk willaykunata español simimanta runasimiman tikrarqa, chaykunapi kachkan Kimsa willaykuna Jose Maria Arguedaspa; Warma Kuyay (Amor de niño) (1935), Yawar willay (Aviso de sangre) (1945), chaymanta Hijo Solo (Sapan churi) (1957), runasimiman tikrasqa riqsichikurqa 2011 watapi.
Invitasqa karqa riqsichinakuypi: Instituto Porras Barrenecheapi – Limapi (2015), UNESCOPA kitinpi – Parispi (2015), Huamanqapi Universidad Nacionalninpi– Ayacuchopi (2017), Consulado del Perú – Florenciapi, (2017), Universidad de la Sapienza – Romapi (2017) hukkunapipas.
Chaymantaqa, yanaparqa huk munachikuy ruwanakunapi Perumanta q’ala allquta amachanankupaq, plikulata runasimiman tikraspa kaytaq chay sutiyuqllawan karqa, hinallataq vidiyukunata, rimanakunata Huñunakuy Patrimuniyu Pirwanu Amachanankupaq – Association pour la protection du patrimoine péruvien (APPP) runasimiman tikrarqa
Yanapayninqa patrimuniyu kultural pirwanu hap’ina utaq mana hap’inapas riqsichiypi waqachaypi ancha riqsikuyniyuq karqa achka tiqsimuyu institusiyukunapi.
