Willariykuna

¡Franciam huknin kaq suyun isturiyapi, llapanpa qayllanpi Perumanta q’ala allquta chapuwan riqsichin!

(Escrito por Pedro Santiago Allemant)

¿Yanqallachu utaq manachu ñawparqa? Sut’illam kayqa, pachak watakunamanta kawsarqa, Perumanta kay q’ala allquqa chapuwan kasqanmanta hinam achka runakunapaq kachkan “mana valiq allqu” utaq genetika ciencia pantarqa iskay laya allqukuna, q’ala allqu chapu allqukunawan taqrukuptinku. Mana munaspapas, hukkunapa allin llamkasqaraykuta riqsichikkanku chay hamutayqa manam pantasqallachu karqa aswan anchata kaqnachkanku kay laya allquta. Kunantaq kay laya allquta tariyta atichkanku huk qawa suyukunapi maypi mana siñalniyuq kanku nitaq chiqnichikunku aswan yupanchanku huk riqsisqa laya allquhinata chaymanta astawan kuyachikunku qawa runakunapa wasinpi.

Iskay utaq kimsa allqukuna sapa kamadapi, waqanapaqmi kayqa, kaykunata paqariptinku uywaqninkuqa sipiyta atipanmanku.

Perumanta q’ala allquqa chapuwan ayllunpa p’inqakuyninmi karqa; kay mana riqsisqa allquta imay mudupipas pakanapunim karqa. Kay chapuwan allqupa tariyqa huk aylluta paywan kawsananpaq ancha sasam karqa, manam pipas munaqchu. Hinaspapas, llapa allqu paqarisqanmantapacha pachakmanta iskay chunka pichqayuq chapuwan paqarinku, chayna kaspapas ichapas iskay utaq kimsa allqukuna chapuwan karqaku huk kamadapi suqtamanta pusaqkama, kaykunaqa, llakinapaqmi karqa, chiqanpuni kay allqukunata sipichinmanku allqu uywaqkunaqa.

Ella’Chakana de Kalidor (ejemplar hembra: Perro sin Pelo del Perú – variedad con pelo) de Estelle Anthoni Koch – Francia – appp-adpp ©2018

Iskay waranqa watapa qallariyninpi, huk allqumanta llallinakuypi kachkaspa ñuqa tapurqani huk allqu uywaq warmita “¿Imatam ruwawaq sichus huk chapuyasqa allqu kamadapi kaptin?”

Paymi kaynata kutichimuwarqa: “ ¡sichus huk chapuyasqa allquwan kaspa, utaq sipinki utaq huk balata churakunki!”

Kay susidisqanqa astawan chaykunamanta yachayta richkachiwarqa hinaspa chaychallapi kay ancha ñawpaq laya allqumanta yachayta munarqani intindinaypaq imaraykum mana allinta huñunakuspa allqupa kayninpi qispichinku genetikapa “allqakunata” huk allqukunapi paqarichistin yaqa mana ima sanampayuq, chayta huk lawmanta qawaspaqa, kikinpi huk genetikapa “allqan”: mana chapuyuq. Ñuqapa munayniyqa karqa huk ñankunata maskayta anchukunapaq, imayna wakin allqukuna layapa kamachisqanman mana yaykuyta atirqankuchu, chaymi kay q’ala allqupa llapanpa kuyayninta, allin sutinta ama kalmakunanpaq, tukuy kallpanwan tarisqankuta. Huk rimaykunapi, ama imatapas saqichwan kay chapusapa allqukuna ñuqanchikpa q’ala allqunchikta churanmanku karqa huk mana riqsisqa laya allqupa kitinman maypi aysachikun genetikapa “allqankuna”. Aswan tarisqayqa, astawan ancha llakinapaq kaspa, chaymi tukuy hamutasqayta kay q’ala allqumanta mana chapuyuqmantapas tikrachiwarqapuni.

Chay chapuyasqa laya allquta riqsinaypaq kayta nikurqani, hamutanayraqmi kachkan imarayku q’ala allqukuna kawsanku? Chaynam as asllamanta yaykurqani huk tiqsimuyupa isturiyanman, giyugrafiyanman, genetikapa yachayninman; kaykunan uyaymanta apawarqa kikin quchayuqman: “FOX13” gen nisqanman, kaytaq chayllapi apamuwarqa sut’illa kaqman, ancha rimay atipana karqa chapu allqupa sayaqninrayku.

Aswanmi kusa huk qalata paqariptin huk chapu allquwan tinkuchiyta, kuk yuyaykunata yachaspa [Anexo I qawaykuy kay laya allqumanta riqsinaykipaq – FCI].

Ejemplares Perro sin Pelo del Perú – variedad sin pelo y con pelo de Estelle Anthoni Koch (criadero de Korrantoh, Francia) – appp-adpp ©2018.

Víctor F. Vásquez Sánchez, biyulugu, kayta yachachiwarqanku: FOX13 nisqanqa “huk genmi, kayqa kachkan achka mamiferukunapi. Perumanta q’ala allqu kayta riqsichikun huk unquyhina, allqupa chapunta urmachistin hinallataq kirunkunatapas tikrachistin”. Hinaspa astawan yachachiwanchik kay genmanta: kansi iskay laya: huk kamachiq H (paypa quchanmi q’ala kanankupaq) huktaq kutipuyta atinman h (mana tikrasqa, nichwan, paypa quchanmi chapu kayqa). Kay genqa iskay iskaypi kachkan, hinaspa sichus kamachikuqnin rikurimunqa huknin kupiyapi, Hh, kayqa tukuy timpu allqupi rikurimuspa q’alata paqarichinqa. Hukninpitaq, sichus genpa iskaynin kupiyankuna kutirimunku, hh, allquqa chapuwan paqarirqa. Iskayninku huk kikin kamadapi kaspa, hukkuna kanku Hh, hukninkunataq hh, chayqa chaynan, mana anchuy atipana. Kaymi apawanchik huknin kaq tarikuyman: chapuwan allquqa kikinpuni mana anchuy atipana.

Ichaqa hinam Vásquez Sánchez yachachiwachkanchik allqumanta, kayqa allinpuni kanqa hamuq timpupi kay laya allqupa. Niwanchiktaq kayta: sichus iskay kupiya kamachiq variyantipa HH tinkunku, FOX13 genqa wañuchiqman tikran, sullunta wañuchistin. Chaytapunin “anchukuyta munachkaniku kay laya allquta takyachinapaq”kaytapas niwanku. Kayqa, kay allqukuna astawan kawsananpaq waqaychana kanqa ama imaypas chakrusqa HH kanmanchu, kayta qispichinku, chayta niwanku, anchukustin “q’ala allquta tinkichiyta yawarmasinwan, mana akllaspawanpas, chayqa manam allinchu, tukuy timpu huk laya allqukunawan tinkichina kanqa”, chaymantapas q’ala allquta tinkichina kanqa huk allqukunawan, kikin layamanta ichaqa chapuwan, chaynam anchuchina kanqa q’ala layapa H, genpa FOX13 rikurimuyta, iskay kuti masyachistin hinaspa chayrayku sullunta wañuchinman. (Vásquez Sánchez F., FOX13 – Biólogo, MsC. Biotecnología de Plantas y estudios de doctorado completos en Genética y Biología Celular en la Universidad Autónoma de Madrid – ARQUEOBIOS.)

Chaynam, manayá yacharqallachu imaraykum kay ancha ñawpaq layaqa mana chapuwan kanku, aswanyá chapuyuq layapa chanisqanmanta riqsichiwarqanchik, kay chapuwanmi kikin layata wiñaypaq waqaychanqa, ichaqa ñuqapaqqa sut’illam karqa sichus pipas imatapas ruranman karqa kay chapuwan layata chinkachinanpaq, kikin Perumanta q’ala allquta wañuy ñanman churachkanku. [Anexo II qawaykuy, astawan kay tarisqanmanta yachanaykipaq]

Kusikuypaqmi karqa, chaychallapi qallarisqay tapuykachamantapacha, tiqsimuyuqa mana allin qawasqanta q’ala allqukunata chapuwan kasqanrayku tikrayta qallarirqa.

Magenta Sweety Punk, huk china allqu chapuwan kaqqa, !tiqsimuyupi llalliq allqu kayta ayparqa!

World Dog Show – Milano 2015: Magenta Sweety Punk (ejemplar hembra de raza Perro sin Pelo del Perú – variedad con pelo – 1er ejemplar con pelo en la historia Vencedor de un campeonato mundial de la FCI) y Anja Čondrič de Croacia – appp-adpp ©2018.

Waranqa isqun pachak isqun chunka suqtayuq watamanta (1996) achka qillqasqa mañakusqanmanta, tayta Goran Brick, Club de Chihuahua et chiens exotiques (CCCE) kamachiqnin chaskirqa huk allin papelta Sociedad Canina Centralmanta, hamuq huñunakuyta ruwanankupaq Kumisiyun Zootecnicapa maypi rimana kanqa chapu allqu layamanta hinallataq allin mirachinankumanta. Club Français du Chihuahua, du Coton de Tuléar et des Exotiques – afilié à la Société Centrale Canine – agrée par le Ministére de l’Agriculture.)

Usyananchikpaq, chapuwan allquta SCCqa arí niykurqanku isqun punchaw hawkaykuskikillapi (juliopi) iskay waranqa pusaq watapi (2008), kaywanmi iskay kaq llallikuy Perumanta q’ala allquqa chaskirqa – huknin kaqmi karqa ña chunka kimsayuq wataña maypi chaskirqanku riqsichisqa allquhinata.

Kay ruwayqa qallarinapaqmi karqa. Allqu uywaq Franciamanta runakuna manam qasilla kanmankuchu karqa huk suyullapi chaskikuyllawan, chaymi kay laya allquta tiqsimuyupi riqsichikunanpaq aswanraq Perumanta, kikin suyunmanta, allinmi nisqanraq karqa. Chayna kaspapas, Europamanta uywaqkuna nirqanku kay layaqa manaraqmi llapan Perupi riqsirqankuchu, chaypiqa q’ala allqullatam riqsirqanku, chayna kaspa tukuy llapan genetikapa mañakusqa, ñawpaq nisqayta huk lawman saqirqanku.

Estelle Anthoni Koch, Franciamanta kay uywaq warmi, Perumanta q’ala allquta willawarqaku llapa sasakunata atipasqankuta hinaraqmi atipanakuchkanku Franciamanta allqu uywaqkuna; kaykunam maqanakuypi ñawparqanku chapuwan allquta kutichinankupaq: “Maqanakurqaniku chapusapa allquta riqsinankupaq, qallariyninpi, ni pipas anutayta munarqankuchhu pedigrí nasiyunalpi wakin alqukunatahina. Usyananchikpaq, Franciam huknin kaq suyu karqa chapusapa allqukunata anutarqanku, qallariyninpiqa, manaraqmi qawachikuypi riqsichiyta munarqankuchu. Hinaspa chaypaq huk musuq maqanakuy qallarirqa. Chayna kaspapas manaraqmi allin riqsikuyqa kachkan [chapu allqu] asllatam rikuptiyku qawachikuykunapi chaynallataq mirachikuypi manan tukuy timpu takyachinchu, Perumanta q’ala allquqa, q’alam, chayraykum manam munanikuchu achka chapukunawan kayta. Ñuqa iñini ichapas manch’akuniku uywaq wasinchik kaykunawan hunt’arunmanku. Qallariyninpi, yachani, q’ala allqum astawan gustawanchik!”

Kaytapas, manam imaypas qunqanchikmanchu Europapa wakin llaqtankunata, Alemania, Suecia, hukkunatapas, kay laya allquta chapuwan riqsichiyman yaykurqanku chay mirachinapaq programankunapi.

Iskay waranqa chunka watapi (2010), Choopetta de Luna Capreza huk tituluta chaskirqa chaynam Franciapa llalliqnin karparirqa, isturiyapi, huknin kaq Perwana china allqu chapuwan kay galardunwan kayqa. Kay riqsichikuyqa Franciata pusaqnin suyuhinata churaykurqa kutichikuypi waqachakuypipas kay ancha ñawpaq perwana laya allquta, hinallataq Choopettatapas waqaychana karqa ñawpaqninhinata kay suyupi, tiqsimuyupipas .

Usyananchikpaq, iskay waranqa chunka kimsayuq watapi (2013) kay laya allquqa riqsichikurqa Federacion Cinologica Internationalwan, chaynam Perumanta q’ala allqupa arbol genealogiconqa kicharikuspa, musuq layanwan, chapuwan allqu kanku. Pichqa watakuna Franciamanta,Europamanta allqu uywaq runakuna maqanakuypi karqanku chapuwan allqunrayku, mirachinankupaq programakunaman yaykuyta atinankupaq, kusikuypaqmi allinta qispirqanku. ¡Kunantaq kay musquyqa chiqanpuni qispirqa (https://elcomercio.pe/lima/conoce-variedad-perros-peruanos-pelo-252165)

World Dog Show – Milano 2015: Lidija von Richet (Croacia), Roberto Velez Pico (juez canino de Puerto Rico – FCI) y Anja Čondrič (Croacia) con Nuevo Callao Pazzda y Magenta Sweety Punk (ejemplares macho y hembra de raza Perro sin Pelo del Perú – variedad sin pelo y con pelo (canes de República Checa y Croacia) – appp-adpp ©2018

Chaynam, iskay waranqa chunka pichqayuq watapi (2015) huknin kaq kutipi, Cinologico pacha isturiyanpi, Magenta Sweety Punk, huk china allqu chapuwan laya, !Tiqsimuyupi llallikuq karparirqa (World Winner)! Magenta, willaykachastin hanllarayapaq imayna kay ñawpaqmanta perwanu allquqa kunan kunaqa tiqsimuyupa llaqtayuqmi. Kay allquqa uywaq wasi Belga suyumanta hamun, hinallataq huk Croata warmipa wasinmanta.

Lidija Klemencic (Croacia) y Vita (Gruffalina’s Partner in Crime with WW – Ejemplar hembra de raza Perro sin pelo del Perú con pelo). Photo by Maurico Alvarez – appp-adpp ©2018

Llapa allqu uywaqkunata, europeokunata, pirwanukunata astawan ruwayman churaqanku, llapa tukuy munaqkunata, pikuna Perumanta q’ala allquta chaninta yupaychayta ruwanku, llapa layanpi. Ichaqa manayá imaypas qunqachwanchu kaykama ñanta apasqanta. Hawamantaqa manam sasachu tikrasqankunata saqiyqa q’ala allqu chapuwan, wakinkunahinata riqsisqa huk ancha akllasqa huñunakuy runakunapa, utaq, aswan allinkunapi, huk chiqan kaqlla imayna tiqsimuyupi ruwanku: wischustin, sapaqyachastin, chaynalla as asllamanta winarqanku suyariykikaman, chaskiykikaman. Ichaqa kay yupaykunapa, istadistikakunapa qipanpi kachkan hukkuna kaykunawan ñakarirqanku kay watakunapi manaraq kay maqanakuy llallinta atiptin: llapa allqu chapuyuqkunata wañuchirqanku mana wakinhina kaptin chaymi allqu uywaqkunapas ruwayninta saqirqanku ama runakunawa k’amichinankupaq hinallataq ama qipanpi rimaspa qanrayachinanpaq mana tikrayta munaq runakunawan.

HUK KUSKA KAQ: CIENCIA RUWAYKUNAMANTA

Can de variedad con pelo de padres sin pelo con incisivos muy deteriorados por la edad (FCI: En la variedad con pelo la dentición debe ser completa con dientes de desarrollo y posición normal (no debe faltar más de una pieza dental en la variedad con pelo). Foto : Arql. Teresa Rosales Tham, Perú.

Perumanta q’ala allqu, Chinamanta kristayuq allqukuna, Mehikanapas laya allqukuna kanku aslla chapuwan utaq q’ala; chaynallataq chaypi kaq kirunkuna mana kankuchu utaq mana allin armasqa kanku (5, 10). Riwista Nature sutiyuq rimawanku imayna kachkanku premolar mandibular, maxilar kirunkuna, hinallataq takyasqa molarkunawan kuskachakusqa FOX13man huk huñunakuypi pedigrípa isturikanpi q’ala allqukunapa chapuwan tullunkunamantapas rimarqa. Kay sapallan qawachikuy hamun huk mirachikuypa yachaynin yanaykachayninmanta Ludwig Platepa, zoólogo, Alemania suyumanta, Ernst Haeckelpa yachaqninmi Jenapi, iskay chunka pachak watapa qallarisqanmantapacha, kayqa qallariyninpi yuyasqa karqa yachanankupaq chapunmanta qaranmanta imakunatam apamunku ñawpaqninkunamanta. . (https://www.nature.com/articles/s41598-017-05764-5.pdf)

Ludwig Plate huk libruta qillqarqa kaypa sutinqa karqa “Thorough and Extensive defence” (ukumanta llapanta amachaq ) darwinismopata (https://en.wikipedia.org/wiki/Ludwig_Hermann_Plate)

ESTÁNDAR-FCI N° 310 – PERRO SIN PELO DEL PERÚ:

http://www.fci.be/Nomenclature/Standards/310g05-es.pdf

ISKAY KUSKA KAQ : ALLIKAQ RURAYKUNATA YUYARISPA (CCCE – Francia) :

(Chihuahuapa, Tulearpa utkun mana hukniyuqpas Francia Huñunakuy – Sociedad Central kaninaman qatisqa – Ministerio Agriculturan kamachirqa)

Chapuwan laya allquqa manam huk genitikapa allqanmantachu hamun, chaymi mirachikuymanta rakiyqa manam harkanqachu hamuq timputa nitaq chapuyuq allqukuna sapa kuti paqarinanta.

Sichus ñuqayku FOX13 genpa (“mana chapuyuq”) wañuqnin hamutayta chaskiniku kaypa allqupi iskay iskay kaqninta tarikun kaymanta lluqsisqanta chaskina kachkan, llapa kawsaq q’ala allqukunaqa iskay mana kaqlla genekunawan kanku: huknin “q’ala” huknintaq “chapuwan”; kaymanta “q’ala” mana chapuyuqqa kamachiqmi, chayrayku alllqupa kuwirpunpi riqsichikun. Chayna kaspa iskay q’ala allqukuna tinkikuptinku tukuy mudupi pachakmanta iskay chunka pichqayuq (25%)huk kamadapi chapuyuq paqarinqa, chaymi sapa taytanku huk gen “chapuyuq” kanku chayta qunan kachkan. Kay ruwayqa ancha allinmi manam ima programapas kanchu sapinmanta urquspa kaywan usyanankupaq: chayhina kaspapas kikinmanta chapusapa allqukuna kanqapuni.

Hinaptinmi chapuwan laya allquqa manam huk genetikapa allqanmantachu hamun, chaymi mirachikuymanta rakiyqa manam harkanqachu hamuq timputa nitaq chapuyuq allqukuna sapa kuti astawan paqarinanta.

Chapusapa allqukunata anchuchiyqa chinkachinmanmi genetikapa llapan suntunta. Kay sapa kuti chinkachiyqa llapa genetikapaqa hatun llakim karqa sichus ñuqayku musyaniku huk laya allquta chiqanpuni mana hukniyuq kasqanta.

Estadistikamente, iskay q’ala allqukuna tinkiptinku kayta urqunku:

¼ utaq pachakmanta iskay chunka piqchayuq (25%) kawsaq allqukuna lluqsirqa iskay “chapuwan” genekunamanta: kay allqukuna chapuwanmi paqarirqanku. Franciapi, yaqa llapanmi, wañuchisqa karqanku, kayqa genetikapa llapan suntunta chinkachichiymi karqa, chaymanta mana allinta chaskirqankuchu Kumisiyun Zootecniapa munasqanta, kayqa genetikapa tikrasqanta tukuy kallpanwan takyarqa. Kay sapa kuti chinkachiyqa tukuy layan genetikapaqa hatun llakim karqa sichus ñuqayku yupaychaniku huk laya allquta mana hukniyuq kasqanta
¼ utaq pachakmanta iskay chunka pichqayuq (25%) mana kawsaq allqukuna lluqsirqa iskay “q’ala” / mana chapuwan genekunamanta: kay allqukunaqa wañukapunku sullulla kasparaq.
2/4 utaq pachakmanta pichqa chunka (50%) kawsaq allqukuna lluqsirqanku huk “q’ala’ genmanta hukwan “chapuwan” genmanta: kay allqukuna paqarinku mana chapuyuq, q’ala.

Kayna kaspapas, imayna kay allqukuna wañurqa, iskay “q’ala” genkunapa ruwasqanrayku, wiñaypaq as aslla huk 1/3 utaq pachakmanta kimsa chunka kimsayuq (33%) kawsariq uña allqukuna chapukuna karqanku

Franciapi, kamachiqkunaqa kanku kay ‘chapuwan” laya allquta winanapaqmi, kaykunata churarqanku q’ala allquta uywayta yanapanankupaq kayta nispanku:

mirachiqkunata astawan yapana kanqa
kamallata takyachina ñawraq genetikata
taqsayachiy wañuyta manaraq paqarichkaptin nitaq paqariptinña aschachasqanrayku iskay q’ala allqu uñankuta ruwanankupaq.

Kayta nisun, usyananchikpaq, yaqa llapan suyukunapi FCIwan kamachisqa, kay riqsichiyqa hark’arqa chapuwan laya allquta riqsichiyta qawachiykunapi chayqa manapunin rakirqachu imay mudupipas mirachikuymanta. Kay ruwayqa, ñam sut’illa, karqa huk hatun ñawparachiy kay laya allquta uywananpi Europa runakunawan.

Yuspaykuna:

Señor Daniel Arnoultman, kunanpuni, Huñunakuy CCCEpa Kamachiqnin (club de Chihuahua et chiens exotiques).

Biólogo Víctor Félix Vázquez Sánchez – Bioarquelogíapi, Biología Celularpi, Genéticapipas Ancha yachaq – Honorario Yachachiq Biologíapa Departamentonpi Madridpa Universidad Autónomanpi. ARQUEOBIOSpa Umalliq.